Opracowali: dr med. Piotr Gajewski, dr med. Wiktoria Leśniak
Konsultowali: prof. dr hab. med. Barbara Dąbrowska, Warszawa; prof. dr hab. med. Andrzej Budaj, Klinika Kardiologii Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego w Warszawie
Od Redakcji: W artykule przedstawiono definicje i inne wybrane informacje z oryginalnego stanowiska.
Skróty: CABG – pomostowanie aortalno-wieńcowe, CKMB – frakcja MB kinazy kreatynowej, cTn – troponina sercowa, ggr – górna granica przedziału wartości referencyjnych, LBBB – blok lewej odnogi pęczka Hisa, PCI – przezskórna interwencja wieńcowa, STEMI – zawał serca z uniesieniem odcinka ST
Kryteria rozpoznania świeżego zawału serca
Określenia "świeży zawał serca" powinno się używać,
gdy istnieją dowody martwicy kardiomiocytów w sytuacji klinicznej odpowiadającej ostremu
niedokrwieniu mięśnia sercowego. Pod tymi
warunkami świeży zawał serca można rozpoznać w każdej z następujących sytuacji:
1) wzrost i/lub spadek wartości biomarkera
sercowego (najlepiej troponiny sercowej [cTn]) z co najmniej jedną wartością przekraczającą
99. centyl górnej granicy przedziału wartości
referencyjnych (ggr) oraz co najmniej jedno z poniższych:
- a) objawy podmiotowe niedokrwienia mięśnia
sercowego
b) nowe lub przypuszczalnie nowe istotne zmiany odcinka ST i załamka T (ST-T) lub nowy blok lewej odnogi pęczka Hisa (left bundle branch block – LBBB)
c) wystąpienie patologicznych załamków Q w elektrokardiogramie (EKG)
d) stwierdzenie w badaniu obrazowym nowego obszaru nieżywotnego mięśnia sercowego lub nowej nieprawidłowości odcinkowej ruchomości ściany serca
e) wykrycie zakrzepu w tętnicy wieńcowej za pomocą angiografii lub w badaniu autopsyjnym
3) zawał serca związany z przezskórną interwencją wieńcową (PCI) definiuje się arbitralnie jako wzrost stężenia cTn (>5 × 99. centyl ggr) u chorego z prawidłową wartością wyjściową (≤99. centyl ggr) lub wzrost stężenia cTn o >20%, jeśli wartość wyjściowa była zwiększona i się utrzymuje lub zmniejsza. Ponadto musi być spełniony którykolwiek z następujących warunków: objawy podmiotowe odpowiadające niedokrwieniu mięśnia sercowego; nowe zmiany niedokrwienne w EKG; zmiany angiograficzne odpowiadające powikłaniu zabiegowemu; nowy obszar nieżywotnego mięśnia sercowego lub nowa nieprawidłowość odcinkowej ruchomości ściany serca w badaniu obrazowym.
4) zawał serca związany z zakrzepicą w stencie – wykryty za pomocą koronarografii lub w badaniu autopsyjnym u chorego z objawami klinicznymi niedokrwienia mięśnia sercowego oraz ze wzrostem i/lub spadkiem wartości biomarkera sercowego, z co najmniej jedną wartością przekraczającą 99. centyl ggr
5) zawał serca związany z pomostowaniem aortalno-wieńcowym (CABG) definiuje się arbitralnie jako wzrost wartości biomarkera sercowego (>10 × 99. centyl ggr) u chorego z prawidłową wartością wyjściową cTn (≤99. centyl ggr). Ponadto musi być spełniony którykolwiek z następujących warunków: nowe patologiczne załamki Q lub nowy LBBB; udokumentowane angiograficznie nowe zamknięcie pomostu lub własnej tętnicy wieńcowej; nowy obszar nieżywotnego mięśnia sercowego lub nowa nieprawidłowość odcinkowej ruchomości ściany serca w badaniu obrazowym.
Kryteria rozpoznania przebytego zawału serca
Przebyty zawał serca rozpoznaje się, gdy spełnione
jest którekolwiek z następujących kryteriów:
1) patologiczne załamki Q (z objawami podmiotowymi
zawału serca lub bez takich objawów),
których nie można wytłumaczyć inną przyczyną
niż niedokrwienie mięśnia sercowego
2) obszar nieżywotnego mięśnia sercowego w badaniu
obrazowym – obszar ten jest ścieńczały lub
się nie kurczy i nie stwierdza się innej przyczyny
niż niedokrwienie mięśnia sercowego
3) cechy przebytego zawału serca w badaniu anatomopatologicznym.
Patomorfologia niedokrwienia mięśnia sercowego i zawału serca
Zawał serca definiuje się jako śmierć komórek mięśnia sercowego w wyniku przedłużonego niedokrwienia. Niedokrwienie musi trwać co najmniej 20 minut, aby doszło do śmierci komórek widocznej w badaniu histologicznym. Martwicę mięśnia sercowego można stwierdzić w badaniu autopsyjnym makroskopowym lub mikroskopowym dopiero po kilku godzinach. Całkowita martwica komórek mięśnia sercowego zagrożonych przez niedokrwienie występuje po upływie co najmniej 2–4 godzin, w zależności od obecności krążenia obocznego w obszarze niedokrwionym, od tego czy zamknięcie tętnicy jest trwałe, czy przerywane, od wrażliwości komórek mięśniowych na niedokrwienie, od ich "zahartowania" oraz od indywidualnego zapotrzebowania na tlen i substancje odżywcze. Cały proces gojenia zawału zwykle trwa co najmniej 5–6 tygodni. Obraz makroskopowy i mikroskopowy zawału serca może ulec zmianie w następstwie reperfuzji.
Biomarkery uszkodzenia mięśnia sercowego z martwicą
Uszkodzenie mięśnia sercowego wykrywa się, gdy
wzrasta we krwi stężenie czułych i swoistych biomarkerów,
takich jak cTn lub frakcja MB kinazy
kreatynowej (CKMB). Troponiny sercowe I i T
wchodzą w skład aparatu kurczliwego komórek
mięśnia sercowego i występują niemal wyłącznie w sercu. Wzrost stężenia tych markerów
we krwi odzwierciedla uszkodzenie prowadzące
do śmierci kardiomiocytów, natomiast nie wskazuje
na mechanizm uszkodzenia. Histologiczne
cechy uszkodzenia i martwicy mięśnia sercowego
można też stwierdzić w stanach klinicznych
związanych z uszkodzeniem mięśnia sercowego
spowodowanym głównie inną przyczyną niż niedokrwienie.
Przyczyny wzrostu stężenia cTn we krwi związanego z uszkodzeniem mięśnia sercowego:
1) uszkodzenie związane z pierwotnym niedokrwieniem
mięśnia sercowego – pęknięcie
blaszki miażdżycowej, powstanie zakrzepu w świetle tętnicy wieńcowej
2) uszkodzenie związane z nierównowagą między
podażą tlenu a zapotrzebowaniem na tlen i niedokrwieniem
mięśnia sercowego – tachy- i bradyarytmie,
rozwarstwienie aorty lub ciężka choroba
zastawki aortalnej, kardiomiopatia przerostowa,
wstrząs kardiogenny, hipowolemiczny
lub septyczny, ciężka niewydolność oddechowa,
ciężka niedokrwistość, nadciśnienie tętnicze
(z przerostem lewej komory lub bez przerostu),
skurcz tętnicy wieńcowej, zatorowość wieńcowa lub zapalenie tętnic wieńcowych, dysfunkcja
śródbłonka tętnic wieńcowych bez istotnej choroby
wieńcowej
3) uszkodzenie niezwiązane z niedokrwieniem
mięśnia sercowego – stłuczenie serca, operacja,
ablacja, stymulacja lub wyładowania defibrylatora,
rabdomioliza obejmująca mięsień sercowy,
zapalenie mięśnia sercowego, działanie
środków kardiotoksycznych (np. antracyklin,
herceptyny)
4) wieloczynnikowe lub nieokreślone uszkodzenie
mięśnia sercowego – niewydolność serca, kardiomiopatia
związana ze stresem (takotsubo),
ciężka zatorowość płucna lub nadciśnienie
płucne, sepsa i stan krytyczny, niewydolność
nerek, ciężkie ostre choroby neurologiczne
(np. udar mózgu, krwotok podpajęczynówkowy),
choroby naciekowe (np. skrobiawica, sarkoidoza),
bardzo duży wysiłek fizyczny.
Jeśli test do oznaczania cTn nie jest dostępny,
najlepszą alternatywą jest oznaczanie CKMB
(w jednostkach masy). Podobnie jak w przypadku
cTn jako zwiększone traktuje się wartości CKMB
przekraczające 99. centyl ggr, który jest wartością
decyzyjną dla rozpoznania świeżego zawału
serca.
Objawy kliniczne niedokrwienia mięśnia sercowego i zawału serca
Do objawów podmiotowych niedokrwienia mięśnia
sercowego należą: dyskomfort/ból w klatce
piersiowej, w obrębie kończyny górnej, żuchwy
lub nadbrzusza (występujący podczas wysiłku
fizycznego lub w spoczynku) oraz równoważniki
niedokrwienia, takie jak duszność i zmęczenie.
Dolegliwości związane ze świeżym zawałem serca
zwykle trwają ponad 20 minut. Często mają one
charakter rozlany, a nie zlokalizowany, nie zmieniają
się w zależności od pozycji ciała lub ruchu w danych obszarze, i mogą im towarzyszyć wzmożone
pocenie się, nudności lub omdlenie. Wszystkie
te objawy nie są jednak swoiste dla niedokrwienia
mięśnia sercowego, dlatego wymagają różnicowania z chorobami przewodu pokarmowego, chorobami
neurologicznymi, chorobami płuc i chorobami
mięśniowo-szkieletowymi.
Zawał serca może się również objawiać nietypowo,
na przykład kołataniem serca lub
zatrzymaniem czynności serca, a nawet występować
bez objawów podmiotowych, na przykład u kobiet, u chorych w podeszłym wieku, u chorych
na cukrzycę, u chorych po zabiegach operacyjnych
oraz u chorych w stanie krytycznym.
Klasyfikacja kliniczna zawału serca
Na potrzeby niezwłocznego postępowania leczniczego,
takiego jak leczenie reperfuzyjne, na ogół
określa się zawał serca u chorych z dyskomfortem w klatce piersiowej lub innymi objawami niedokrwiennymi, u których wystąpiło uniesienie
odcinka ST w dwóch sąsiadujących odprowadzeniach,
jako zawał serca z uniesieniem odcinka
ST (ST elevation MI – STEMI). Jeśli natomiast
przy przyjęciu nie stwierdza się uniesienia odcinka
ST, zwykle rozpoznaje się zawał serca bez uniesienia
odcinka ST (NSTEMI).
U wielu chorych z zawałem serca powstają
załamki Q (zawał serca z załamkiem Q), ale nie u wszystkich (zawał serca bez załamka Q).
U chorych bez zwiększenia stężenia biomarkera
uszkodzenia mięśnia sercowego należy rozpoznać
niestabilną dławicę piersiową.
Poza wyżej wymienionymi kategoriami wyróżnia
się różne typy zawału serca na podstawie różnic w patogenezie, różnic klinicznych i rokowniczych
oraz różnego podejścia terapeutycznego:
-
typ I – samoistny zawał serca – zawał serca związany z pęknięciem blaszki miażdżycowej i owrzodzeniem, z nadżerką lub z rozwarstwieniem ściany tętnicy, prowadzący do powstania zakrzepu w świetle jednej tętnicy wieńcowej lub większej ich
liczby, czego efektem jest zmniejszenie przepływu
krwi w mięśniu sercowym lub dystalna zatorowość
płytkami krwi, z następczą martwicą kardiomiocytów.
Chory może mieć ciężką chorobę wieńcową,
ale też mniej zaawansowaną lub może nie mieć
choroby wieńcowej.
typ II – zawał serca w wyniku nierównowagi między podażą tlenu a zapotrzebowaniem mięśnia sercowego na tlen w związku z niedokrwieniem; uszkodzenie/martwica mięśnia sercowego występuje, gdy nierównowaga między podażą tlenu a zapotrzebowaniem mięśnia sercowego na tlen jest spowodowana inną przyczyną niż choroba wieńcowa, na przykład dysfunkcją śródbłonka tętnic wieńcowych, skurczem tętnicy wieńcowej, zatorowością wieńcową, tachy- lub bradyarytmią, niedokrwistością, niewydolnością oddechową, hipotensją lub nadciśnieniem tętniczym z przerostem lewej komory lub bez.
typ III – zawał serca zakończony zgonem, niepotwierdzony za pomocą stężenia biomarkera – zgon sercowy u chorego z objawami podmiotowymi sugerującymi niedokrwienie mięśnia sercowego i z przypuszczalnie nowymi zmianami niedokrwiennymi w EKG lub z nowym LBBB, który wystąpił, zanim można było pobrać próbki krwi, zanim stężenie biomarkera zdążyło wzrosnąć lub (rzadko) gdy nie pobrano krwi na oznaczenie biomarkera sercowego.
typ IVa – zawał serca związany z PCI (p. wyżej)
typ IVb – zawał serca związany z zakrzepicą w stencie (p. wyżej)
typ V – zawał serca związany z CABG (p. wyżej).
Elektrokardiograficzne rozpoznawanie zawału serca
Wykonanie EKG jest integralną częścią procesu
diagnostycznego przy podejrzeniu zawału serca.
EKG należy wykonać i zinterpretować niezwłocznie
(najlepiej w ciągu 10 min) po pierwszym kontakcie
medycznym. Ze względu na dynamikę
zmian EKG w przebiegu świeżego niedokrwienia
mięśnia sercowego często konieczne jest powtarzanie
zapisów, szczególnie gdy pierwszy nie jest diagnostyczny. W takiej sytuacji zapisy należy powtarzać
co 15–30 minut lub prowadzić, jeśli to możliwe,
ciągłe monitorowanie 12-odprowadzeniowego
EKG. Jeśli po okresie bez objawów podmiotowych,
objawy te nawrócą, należy ponownie wykonywać
EKG. EKG powinno się także zarejestrować przed
wypisem chorego ze szpitala jako podstawę do późniejszych
porównań.
Nieprawidłowości w EKG związane z niedokrwieniem
mięśnia sercowego lub z zawałem
serca mogą wystąpić w odcinku PR, zespole QRS,
odcinku ST i załamku T. Najwcześniejszymi objawami niedokrwienia mięśnia sercowego są zwykle
zmiany w załamku T i odcinku ST. Pojawienie
się bardzo wysokich symetrycznych załamków T w co najmniej 2 sąsiadujących odprowadzeniach
może poprzedzać uniesienie odcinka ST. W czasie
epizodu ostrego niedokrwienia mięśnia sercowego
lub (rzadko) w czasie świeżego zawału serca z udaną reperfuzją można obserwować przemijające
załamki Q.
Zmiany ST-T stanowiące kryterium
rozpoznania ostrego niedokrwienia mięśnia
sercowego, które może prowadzić do zawału
serca, to:
1) uniesienie odcinka ST – nowe uniesienie
odcinka ST w punkcie J w 2 sąsiadujących
odprowadzeniach o ≥0,1 mV (w V2 i V3 za wartość
graniczną przyjmuje się ≥0,2 mV u mężczyzn w wieku ≥40 lat, ≥0,25 mV u mężczyzn w wieku <40 lat i ≥0,15 mV u kobiet)
2) obniżenie odcinka ST i zmiany załamka T
– nowe poziome lub skośne w dół obniżenie
odcinka ST o ≥0,05 mV w 2 sąsiadujących
odprowadzeniach i/lub odwrócenie załamka T o głębokości ≥0,1 mV w 2 sąsiadujących odprowadzeniach z wyraźnymi załamkami R lub stosunkiem R/S >1.
Określenie "odprowadzenia sąsiadujące" oznacza:
odprowadzenia przednie (V1–V6), odprowadzenia
dolne (II, III, aVF) i odprowadzenia boczne lub
koniuszkowe (I, aVL). Dodatkowe odprowadzenia,
takie jak V3R i V4R, odzwierciedlają wolną ścianę
prawej komory, a odprowadzenia V7–V9 ścianę
dolnopodstawną. Rejestrację EKG z tych odprowadzeń
dodatkowych oraz seryjne EKG należy
zawsze rozważyć u chorych z bólem niedokrwiennym w klatce piersiowej i niediagnostycznym
pierwszym EKG.
Elektrokardiograficzne cechy niedokrwienia
mięśnia sercowego w obszarze zaopatrywanym
przez gałąź okalającą lewej tętnicy wieńcowej
często zostają przeoczone. Najlepiej je uchwycić w odprowadzeniach tylnych w V przestrzeni międzyżebrowej
(V7 w linii pachowej tylnej lewej, V8 w linii środkowołopatkowej lewej i V9 przykręgosłupowo
po stronie lewej). Rejestrację EKG z tych
odprowadzeń zaleca się u chorych z silnym podejrzeniem
klinicznym ostrego zamknięcia tętnicy
okalającej (np. gdy pierwszy EKG jest niediagnostyczny
lub stwierdza się obniżenie odcinka ST w odprowadzeniach V1–V3). W odprowadzeniach
V7–V9 za wartość graniczną uniesienia odcinka ST
przyjmuje się 0,05 mV, a u mężczyzn do 40. roku
życia ≥0,1 mV.
Obniżenie odcinka ST w odprowadzeniach V1–V3 może świadczyć o niedokrwieniu ściany dolnopodstawnej (zawał tylny), zwłaszcza gdy załamek T jest dodatni (równoważnik uniesienia odcinka ST). Jest to jednak zmiana nieswoista. U chorych z zawałem ściany dolnej lub z podejrzeniem zawału prawej komory powinno się zarejestrować EKG z prawostronnych odprowadzeń przedsercowych V3R i V4R, ponieważ uniesienie odcinka ST ≥0,05 mV (≥0,1 mV u mężczyzn <30. rż.) przemawia za takim rozpoznaniem. W czasie epizodu ostrego dyskomfortu/bólu w klatce piersiowej rzekoma normalizacja wcześniej odwróconego załamka T może wskazywać na ostre niedokrwienie mięśnia sercowego. Rozpoznanie zawału serca jest trudniejsze w przypadku LBBB, ale uniesienie odcinka ST o kierunku zgodnym z kierunkiem zespołu QRS lub wcześniejszy EKG mogą ułatwić rozpoznanie świeżego zawału serca w takiej sytuacji. U chorych z blokiem prawej odnogi pęczka Hisa często występują nieprawidłowości ST–T w odprowadzeniach V1–V3, co utrudnia stwierdzenie niedokrwienia w tych odprowadzeniach; jeśli jednak stwierdzi się nowe uniesienie ST lub załamki Q, należy brać pod uwagę niedokrwienie mięśnia sercowego lub zawał serca.
U chorych na chorobę niedokrwienną serca,
niezależnie od występowania objawów podmiotowych,
załamki Q lub zespoły QS (gdy nie ma
zmian zakłócających interpretację zespołu QRS)
są patognomoniczne dla przebytego zawału
serca. Zmiany w EKG związane z przebytym
zawałem serca to:
1) jakiekolwiek załamki Q w odprowadzeniach
V2–V3 trwające ≥0,02 s lub zespoły QS w odprowadzeniach
V2 i V3
2) załamek Q ≥0,03 s i o głębokości ≥0,1 mV lub
zespół QS w odprowadzeniach I, II, aVL, aVF
lub V4–V6 w jakichkolwiek 2 sąsiadujących
odprowadzeniach (I, aVL; V1–V6 [zdaniem konsultanta
[B.D.] powinno być V4–V6 – p. komentarz];
II, III, aVF); te same kryteria dotyczą
odprowadzeń V7–V9
3) załamek R ≥0,04 s w odprowadzeniach V1–V2 i R/S ≥1 z odpowiednim dodatnim załamkiem T,
bez współistniejących zaburzeń przewodzenia.
U chorych bez objawów podmiotowych, u których
pojawiły się nowe patologiczne załamki Q
odpowiadające zawałowi serca, stwierdzone w czasie
rutynowego badania elektrokardiograficznego,
lub u których stwierdza się cechy zawału serca w badaniach obrazowych i nie można ich bezpośrednio
przypisać procedurze rewaskularyzacji
wieńcowej – powinno się rozpoznawać niemy
zawał serca.
Interpretując załamki Q, należy pamiętać, że:
1) zespół QS może prawidłowo występować w odprowadzeniu V1
2) załamek Q <0,03 s i <25% amplitudy załamka
R w odprowadzeniu III jest prawidłowy, jeśli oś
QRS w płaszczyźnie czołowej mieści się między
–30° a 0°
3) załamek Q może być też prawidłowy w odprowadzeniu
aVL, jeśli oś QRS w płaszczyźnie
czołowej mieści się między 60° a 90°
4) załamki Q <0,03 s i <25% amplitudy załamka
R w odprowadzeniach I, aVL, aVF, V4–V6 są
prawidłowe.
Przyczyny zmian fałszywie dodatnich w EKG: wczesna repolaryzacja, LBBB, preekscytacja,
zespoły z uniesieniem punktu J (np. zespół
Brugadów), zapalenie osierdzia, zapalenie mięśnia
sercowego, zatorowość płucna, krwotok podpajęczynówkowy,
zaburzenia metaboliczne (hiperkaliemia),
kardiomiopatia, zapalenie pęcherzyka
żółciowego, przetrwały młodzieńczy obraz EKG,
przyjmowanie trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych
lub pochodnych fenotiazyny, przełożenie
odprowadzeń, nieprawidłowe umieszczenie
elektrod przedsercowych.
Przyczyny fałszywie ujemnych zmian w EKG: przebyty zawał serca z załamkiem Q
i/lub z przetrwałym uniesieniem ST, stymulacja
elektryczna prawej komory, LBBB.
Ponowny zawał i dorzut zawału serca
Gdy cechy świeżego zawału serca występują
po upływie 28 dni od pierwszego zawału, wówczas
rozpoznaje się ponowny zawał serca.
Jeśli natomiast cechy świeżego zawału serca
występują w ciągu 28 dni od pierwszego lub
ponownego zawału, rozpoznaje się dorzut zawału
serca. Rozpoznanie elektrokardiograficzne może
być utrudnione poprzez zmiany spowodowane
pierwszym zawałem. Dorzut zawału należy brać
pod uwagę, gdy wystąpi uniesienie ST ≥0,1 mV
lub pojawią się nowe patognomoniczne załamki
Q w co najmniej 2 sąsiadujących odprowadzeniach,
szczególnie jeśli są związane z objawami
niedokrwienia mięśnia sercowego trwającymi co
najmniej 20 minut. Ponowne uniesienie odcinka
ST obserwuje się jednak także w zagrażającym
pęknięciu mięśnia sercowego, i w takiej sytuacji
należy wykonać dodatkowe badania diagnostyczne. U chorych, u których podejrzewa się dorzut zawału,
należy niezwłocznie oznaczyć cTn; drugą próbkę
krwi należy pobrać po upływie 3–6 godzin. Jeśli w chwili wysunięcia podejrzenia dorzutu zawału
stężenie cTn jest zwiększone, do ustalenia takiego
rozpoznania konieczne jest stwierdzenie wzrostu
stężenia cTn w drugiej próbce o ≥20%. Jeśli wyjściowe
stężenie cTn jest prawidłowe, stosuje się
kryteria dla nowego świeżego zawału serca.
KOMENTARZ
prof. dr hab. med. Barbara Dąbrowska, Warszawa
Komu służą i jak wpływają na opisywanie elektrokardiogramów kolejne redefinicje zawału serca?
W ciągu ostatnich 12 lat dokonano aż trzech redefinicji miana "zawał serca".1-3 Co ciekawe, klasyczna (ponad stuletnia!) definicja świeżego zawału serca: "śmierć kardiomiocytów wywołana przedłużającym się niedokrwieniem", nie uległa zmianie, a w ostatnich latach nie zmieniły się też istotnie metody badawcze służące temu rozpoznaniu, poza większą czułością testów służących do oznaczania stężenia biomarkerów zawału. W istocie wszystkie trzy "redefinicje" dotyczą tylko zawałów jatrogennych, czyli związanych głównie z przezskórnymi interwencjami wieńcowymi (PCI) i z operacyjnym pomostowaniem tętnic wieńcowych (CABG). Mam wrażenie, że tylko pierwsza z nich była uzasadniona – potrzebą zmiany mody, która zapanowała w końcu XX wieku na określanie martwicy serca wywoływanej podczas zabiegów rewaskularyzacyjnych mianem "uszkodzenie okołozabiegowe". Autorzy pierwszej "redefinicji" słusznie uznali, że każda typowa ewolucja stężenia biomarkerów sercowych ze wzrostem powyżej 99. centyla wartości referencyjnych, której towarzyszą kliniczne objawy ostrego niedokrwienia serca, świadczy o zawale, niezależnie od wielkości i przyczyny (samorzutnej czy jatrogennej).1 Niestety, w dwóch kolejnych publikacjach2,3 autorzy postanowili zwiększyć górną granicę stężeń biomarkerów, upoważniającą do rozpoznania zawału wywołanego jatrogennym uszkodzeniem serca: w PCI początkowo2 do wartości 3-krotnie, a następnie3 5-krotnie większej od 99. centyla wartości referencyjnych, natomiast w CABG do wartości 5-krotnie,2 a następnie3 10-krotnie większej od 99. centyla. Celem tych zmian jest oczywiście sukcesywne zmniejszanie częstości rozpoznań zawałów jatrogennych. Autorzy podkreślają z troską, że miano "zawał serca" niesie ze sobą liczne implikacje psychologiczne, prawne i finansowe (warunkuje bowiem koszty ubezpieczenia, czas zwolnień lekarskich oraz przyznawanie rent). Te aspekty traktują jako ważniejsze niż stan faktyczny; z medycznego punktu widzenia nie ma bowiem wątpliwości, że ból zawałowy i typowa ewolucja EKG ze stężeniem biomarkerów podwyższonym ponad 99. centyl wartości referencyjnych niezbicie świadczą o martwicy mięśnia sercowego w następstwie upośledzenia perfuzji, czyli o zawale serca.1 Jedynie zabiegi pomostowania tętnic wieńcowych mogą być źródłem martwicy innego pochodzenia (np. wskutek mechanicznego uszkodzenia mięśnia sercowego), zatem (5- czy aż 10-krotne?) podwyższenie zakresu referencyjnego stężeń biomarkerów wydaje się uzasadnione.
Tak więc odpowiedź na pierwsze tytułowe pytanie
jest prosta: zaostrzanie kryteriów rozpoznawania zawałów
jatrogennych służy nie chorym i nie lekarzom, ale
firmom ubezpieczeniowym i dyrekcjom szpitali, poprzez
poprawę statystyk dotyczących skuteczności stosowanego
leczenia. Natomiast w odniesieniu do diagnostyki
elektrokardiograficznej podwyższenie wartości biomarkerów uprawniającej do rozpoznania zawału serca
zmusza opisującego EKG lekarza, by wbrew posiadanej
wiedzy widoczne w serii zapisów cechy ewolucji zawału
określał enigmatycznym mianem „uszkodzenia okołozabiegowego”.
Podobnie przyjęcie we wszystkich trzech
publikacjach1-3 założenia, że niezbędnym elementem rozpoznania
zawału serca jest przejściowy wzrost stężenia
biomarkerów sercowych sprawia, iż u chorego z typową
ewolucją samorzutnego zawału w EKG i z prawidłowym
stężeniem biomarkerów (jeśli próbkę krwi pobrano zbyt
wcześnie bądź zbyt późno) – świeży zawał można rozpoznać
jedynie w przypadku śmierci sercowej.
Pomijając problem samej "trzeciej redefinicji", warto
zwrócić uwagę na kilka istotnych zaleceń dotyczących
interpretacji EKG, zawartych w tej publikacji. W odniesieniu do zawałów niejatrogennych (typu 1 i 2) autorzy słusznie wskazują na szybką dynamikę zmian
EKG, nierzadko wymuszającą konieczność wielokrotnego
powtarzania zapisów; obserwacje te służą bowiem nie
tylko do rozpoznania zawału, ale także do identyfikacji
tętnicy odpowiedzialnej za zawał, do oceny obszaru mięśnia
sercowego pozostającego w stanie zagrożenia oraz
do rokowania i wyboru strategii leczenia.
Na odnotowanie zasługują nowe punkty odcięcia dla
rozpoznania uniesienia odcinków ST przemawiającego
za rozpoznaniem zawału (częściowo uwzględnione także w nowych zaleceniach ESC4 dotyczących postępowania w świeżym zawale serca, choć nieuwzględniających
"trzeciej uniwersalnej definicji zawału" w spisie piśmiennictwa):
1) w odprowadzeniach V2–V3 u mężczyzn <40. rż.:≥0,25
mV3,4 (poprzednio ≥0,2 mV)
2) w odprowadzeniach V7–V93,4 oraz V3R i V4R3 ≥0,05 mV (poprzednio ≥0,1 mV), z wyjątkiem mężczyzn <40. rż. (w V7–V9: ≥0,1 mV)3 i <30. rż. (w V3R i V4R: ≥0,1 mV).3
Warto też zauważyć zmianę podejścia autorów do konfiguracji ST-T w odprowadzeniach przedsercowych w przypadku świeżego zawału tylnego (autorzy szczęśliwie przywrócili tę nazwę [!], zamiast zalecanego w poprzedniej redefinicji2 i w wytycznych ESC4 zawału dolno-podstawnego): obniżenie odcinków ST z dodatnimi załamkami T w odprowadzeniach V1–V3 uznali (słusznie!) za zmianę nieswoistą i radzą potwierdzać to rozpoznanie, rejestrując odprowadzenia V7–V9. W odniesieniu do rozpoznawania świeżego zawału u chorych z blokiem lewej odnogi zarówno autorzy uniwersalnej definicji,3 jak i wytycznych postępowania w świeżym zawale serca4 podkreślają diagnostyczną rolę "zgodnego" uniesienia odcinków ST (czyli ich uniesienia w odprowadzeniach z dodatnimi zespołami QRS). We wszystkich trzech "redefinicjach" brak natomiast ważnej uwagi, która znalazła się w wytycznych AHA/ACC/HRS z 2009 roku,5 że ze względu na częste występowanie uniesienia odcinków ST przekraczających podane normy (zwłaszcza w odprowadzeniach V2 i V3 u mężczyzn <40. rż.), należy zwracać uwagę na kształt uniesienia ST – w przypadku świeżego zawału wypukły, typu fali Pardeego. W odniesieniu do przebytego zawału serca warto zauważyć merytoryczną zmianę dotyczącą "grup sąsiadujących odprowadzeń", a mianowicie zmianę grupy "I, aVL, V6" na "I i aVL" (niestety, określenie tych odprowadzeń jako "boczne lub koniuszkowe" nie jest trafne, ponieważ rejestrują one przede wszystkim potencjały z bocznej podstawnej części serca – stąd ich dawna nazwa „odprowadzenia wysokie boczne"). Natomiast w zestawieniu kryteriów amplitudy i czasu trwania załamków Q w zależności od odprowadzenia znalazł się błąd: w spisie załamków Q ≥0,03 s wymieniono grupę "V1–V6", która w tym miejscu powinna być ograniczona do odprowadzeń V4–V6 (tak jak to było w drugiej redefinicji2), ponieważ kryterium czasu trwania załamków Q dla odprowadzeń V2 i V3 to ≥0,02 s, a w odprowadzeniu V1 zespół QS jest wariantem normy.
Do korzystnych zmian należy rozszerzenie listy przyczyn błędnego rozpoznawania w EKG zawału serca. Autorzy słusznie dodali tu kardiomiopatie, przetrwałe młodzieńcze załamki T, wpływ trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych i pochodnych fenotiazyny oraz złą lokalizację elektrod przedsercowych; natomiast wątpliwości budzi dodanie "zespołów z uniesieniem punktu J", ponieważ Antzelevitch – twórca tego dwuznacznego i nie przez wszystkich ekspertów polecanego określenia (a właściwie miana "zespoły z załamkiem J")6 – zaliczył do nich także uniesienie punktu J w zawale serca. Cóż nam pozostaje? Chyba czekać na czwartą redefinicję, która pozwoliłaby rozpoznawać typowe zmiany w EKG jako świeży zawał serca nawet wtedy, gdy biomarkery sercowe są prawidłowe, ale czas ich oznaczenia budzi wątpliwości, oraz rozpoznawać zawały jatrogenne (zwłaszcza po PCI) także wtedy, gdy stężenia biomarkerów przekraczają 99. centyl wartości referencyjnych, choć nie osiągają wartości 10-krotnie, a nawet "tylko" 5-krotnie większej.
PIŚMIENNICTWO DO KOMENTARZA
1. The Joint European Society of Cardiology/American College of Cardiology Committee.
Myocardial infarction redefined. Eur. Heart J., 2000; 21: 1502–1513
2. Thygesen K., Alpert J.S., White H.D.; Joint ESC/ACCF/AHA/WHF Task Force for
the Redefinition of Myocardial Infarction: Universal definition of myocardial infarction.
Circulation, 2007; 116: 2634–2653
3. Thygesen K., Alpert J.S., Jaffe A.S i wsp.; Joint ESC/ACCF/AHA/WHF Task Force for
the Universal Definition of Myocardial Infarction: Third universal definition of myocardial
infarction. Eur. Heart J., 2012 (publ. elektron. przed drukiem)
4. Steg P.G., James S.K., Atar D. i wsp.: ESC Guidelines for the management of acute myocardial
infarction in patients presenting with ST-segment elevation. Eur. Heart J., 2012
(publ. elektron. przed drukiem)
5. Rautaharju P.M., Surawicz B., Gettes L.S. i wsp.: Recommendations for the standardization
and interpretation of the electrocardiogram. Part IV. The ST segment, T and U waves, and the QT interval. A scientific statement from the American Heart Association
Electrocardiography and Arrhythmias Committee, Council on Clinical Cardiology;
the American College of Cardiology Foundation; and the Heart Rhythm Society. J. Am.
Coll. Cardiol., 2009; 53: 982–991
6. Antzelevitch C., Yan G.-X.: J wave syndromes. Heart Rhythm, 2010; 7: 549–558